مقاتل بن سليمان بن بشير بلخي كه ذهبي از او بالقب «كبيرالمفسرين» ياد كرده است، در شهر بلخ از اقليم خراسان قديم ديدهبه جهان گشود. اگر چه در مراجع سال تولد وي ذكر نشده است، اماسال وفات او سال 150 هجري در بصره بوده است.
برخي نوشتهاند كه او «قديم معمر» بوده است1 بنابراين بايدسال تولد وي ما بين سالهاي 60-70 هجري باشد تا اين كهعنوان «قديم معمر» بر او صادق باشد.
گروهي ديگر نوشتهاند كه مولد مقاتل بن سليمان نزديك بهوفات «ضحاك بن مزاحم هلالي» متوفي 102 ه- يا 105 ه- بودهاست: «مات الضحاك قبل ان يولد مقاتل با ربع سنين»2 كه با توجهبه اين مطلب تاريخ تولد مقاتل سال 106 ه- يا 109 ه- ميباشد.محققان اين نظر را با توجه به ذكر داستان مجادله مقاتل با«جهمبن صفوان» (متوفي سال 128 ه-) توسط مورخان، صحيحنميدانند. دكتر عبدالله شحاته از دانشمندان و محققان مصري نيزبا رد نظر فوق در كتاب «الاشباه و النظائر في القرآن الكريم» سالولادت مقاتل بن سليمان را سال 80 ه- ميداند.3
وي از بلخ كه در قديم از شهرهاي خراسان و اكنون از ملحقاتكشور افغانستان است به مرو رفته و از آنجا به عراق رفته و در بصرهمنزل ميگزيند و شايد مهاجرت وي به بصره بين سالهاي130-136 ه- صورت پذيرفته باشد يعني زماني كه وي متوجه افولدولت امويه و ظهور دعوت ابومسلم خراساني در خراسان شده است.مقاتل از بصره نيز به بغداد رفته و در آنجا عالم مشهوري بوده كه باخلفاء و امراء مجالستهاي فراوان داشته است همانطور كه به سعةمعارف و كثرت معلومات شهرت داشته است. خلاصه آن كه نيمةاول حيات وي در خراسان و نيمة دوم حيات وي در عراق گذشتهاست.
دربارة مذهب وي ابن النديم در «الفهرست» آورده است:«مقاتل بن سليمان من الزيديه و المحدثين و القراء»4
هنگام خواندن تفسير مقاتل نيز دلائل متعددي مشاهدهميشود مبني بر اين كه وي «شيعه زيديه» بوده است. براي مثالمقاتل بعضي از آياتي را كه به طور عام دربارة جميع مؤمنان نازلشده است، به علي بن أبيطالب(ع) تخصيص داده است مانند قولهتعالي: «و يؤتون الزّكاة و هم راكعون» كه مقاتل ذكر كرده است اينآيه دربارة امام علي (ع) نازل شده است و سپس گفته است:«صلوات اللّه عليه و آله».
در كتاب «الاشباه و النظائر في القرآن كريم» نيز در بيشترقسمتها ملتزم به «السلام علي محمد و علي آل محمد» است كهاين التزام وي به سلام بر آل محمد(ص) ظاهراً شيعه بودن مقاتل راتأييد ميكند.
عدهاي اتهام «مُرحبه بودن» را به وي وارد كردهاند. توضيح اينكه علماء «مرحبه» را دو دسته ميدانند:
1- مرحبة سنّت كه كساني هستند كه معتقدند كه مرتكبگناهان كبيره به مقدار گناهش عذاب ميبيند و در آتش جهنم بهطور دائمي نميماند و رحمت خداوند شامل وي نيز ميشود.
2- مرحبة بدعت كه بر اين عقيدهاند كه «لايضرمعالايمانمعصية، كما لا ينفع مع الكفرطاعة»5.
در اينباره دكتر عبدالله شحاته كه تحقيق و دراست كتاب«الاشباه و النظائر في القرآن كريم» مقاتل را انجام داده استمينويسد: هنگام مطالعه تفسير مقاتل به وضوح درك ميشود كهوي از گروه دوم يعني «مرحبة بدعت» نميباشد ولي در تفسيربعضي از آيات توسط وي، رايحه ارجاء نزد مقاتل به مشام ميرسدولي اين ارجاء، ارجاء بدعت نيست بلكه ارجاء سنت يا نزديكترين چيز به ارجاء سنت است.
ولي شهرستاني اتهام وارد به مقاتل را تصحيح كرده است:
«و يحكي عن مقاتل بن سليمان أن المعصيةلا تضر صاحبالتوحيد و الايمان و انّه لا يدخل النار المؤمن. و الصحيح من النقلعنه أن المؤمن العاصي يعذب يوم القيامه عليالصراط، و هو عليمتن جهنم يصيبه لفح النار و لهبها فيتألم بذلك علي قدر المعصية،ثم يدخل الجنة، و مثل ذلك بالحبة علي المقلاة المؤججة بالنار»6
امام شافعي در ثناء مقاتل بنسليمان گفته است:
«من أراد أن يتبحر في تفسير القرآن الكريم فهو عيال عليمقاتل بن سليمان».
تأليفات منسوب به مقاتل بن سليمان عبارتاند از:
1- التفسير الكبير، كه تفسير كامل قرآن است كه 6 نسخه از آندر بين قرون چهارم و سيزدهم هجري نوشته شده است.
2- نوادر التفسير
3- الناسخ و المنسوخ
4- الرد علي القدريه
5- الوجوه و النظائر في القرآن كه دكتر عبداللّه شحاته ازدانشمندان مصري تحقيق و تصحيح آن را به پايان رسانده است.
اصل اين كتاب با شماره 516 در كتابخانة عمومي تركيه است وتصوير آن در بخش نسخ خطي جامعة عربي قاهرة نگهداريميشود.
6- تفسير خمسمائه آية من القرآن الكريم كه نوعاً تفسيريمطول و متضمن احكام فقهيه است.
الاقسام و اللغات.
8- الا´يات المتشابهات و شايد اين كتاب همان «الوجوه والنظائر في القرآن» باشد لذا كتابي واحد با نامهاي متعدد باشد.
وجه تمايز تفسير مقاتل بساطت و سهولت، و احاطة تام وي بهمعاني آيات و نظائر آنها در قرآن كريم است به طوري كه اشبه بهسهل ممتنع است. به نظر دكتر عبدالله شحاته مصحح كتاب«الوجوه و النظائر في القرآن» كه پس از تصحيح آن را «الاشباه والنظائر فيالقرآن الكريم» نام نهاده است، براي تفسير مقاتلنظيري از جهت سهولت عبارت و سپس گزينش قويترين واوليترين نظرات در مورد آيه وجود ندارد و لذا بهرغم گذشت هزار وچندي سال از نوشتن اين تفسير، هر خوانندهاي احساس ميكند كهاين كتاب براي افراد متوسط عصر حاضر نوشته شده است.
وي در ادامه مينويسد كه مقاتل احاطة تامهاي به قرآن داشتهاست و اين مطلب به وضوح از «كليات مقاتل» مشاهده ميشود واحاطة وي به كليات قرآن تفسير وي را ممتاز به اين خاصيتميكند، تفسيري كه از نوع تفسير قرآن به قرآن است.
وي ميافزايد: اختلاط عقل به نقل در كتابهاي «تفسيرمقاتل»، «الاشباه و النظائر في القرآن الكريم» و «تفسير خمسمائةآية من القرآن و بهاأحكام فقيهه» واضح و آشكار است.
اما از جهت نقل، مقاتل در تفسيرش بر تمام آيات متصله بهموضوع واحد اعتماد كرده است، و احاديث متعلق به آية را بعد ازحذف اسناد اين احاديث آورده است و به همين علت در تفسيرشاحاديث صحيح و سقيم به هم آميختهاند.
اسرائيليات اهل كتاب هم به وضوح در آن ظاهر است خصوصاًدر مورد بعضي از انبياء پيشين كه خداوند ملكه عصمت را به آنانارزاني داشته است.
خلاصه آن كه بارزترين عيوب تفسير مقاتل، يكي اسرائيلياتموجود در آن و ديگري حذف اسناد احاديث استنادي است.7
و اما در مورد جنبة عقلي تفسير مقاتل نيز بايد گفت كه اينجنبه نيز در كتاب وي مشاهده ميشود و ذكاوت و آگاهي و معرفتواسع او به آن چه كه يك مفسر كتاب الهي نياز دارد، او را در اين كارياري داده است. وي آگاهي بسيار خوبي به لغت، مفردات و تركيباتلغت، دلالت و تطور لغت، مشترك و مترادف... و معاني و بيان و بديعداشته است همان طور كه با اجمال و تبيين، عموم و خصوص،اطلاق و تقييد، دلالت امر و نهي،... عقايد و الهيات و قرائات و تجويدو نحو و شعر قديم آشنايي داشته است.
بالجمله آن كه مقاتل جميع علوم مورد نياز يك مفسر برايتفسير قرآن را تكميل و استطاعت بهرهبرداري از آن در تفسيرش راداشته است، با اين حال تفسير او از عيوب ظاهرهاي مانند حذفاسناد و تدليس در روايت و نقل علوم يهود و نصاري به تفسير قرآن،سالم نمانده است و اينها عيوب بزرگي هستند كه موجب كاستن ازقدر و منزلت مقاتل ميشوند.
دكتر عبداللّه شحاته معتقد است شكي نيست كه تفسيرمقاتلبن سليمان اولين تفسير كامل قرآن كريم است كه به دستما رسيده است. اما در مورد پاسخ اين سؤال كه ايا مقاتلبن سليماناولين مفسر كل قرآن هم بوده است يا خير، پس از يك بحثمحققانه چنين نتيجه ميگيرد كه بايد بين فردي كه صرفاً به نقلتفسير از ديگران پرداخته و فردي كه قرآن را تفسير كرده و ابداعيدر تأليف تفسير كرده است، فرق گذاشت.
وي معتقد است تفسير اشخاصي مانند «ابن جريح» جمع وروايت از «ابن عباس» ميباشد در حالي كه تفسير مقاتلبنسليمان در پيش روي ما گشوده است و مانند اثر يك مؤلف كاملاست كه در آن اثر عقل مشرق، ابداع و تأليف فنّي، تبحر در ادراكاهداف و مقاصد قرآن، جمع بين آيات كل موضوع و توفيق در حلتناقض ظاهري برخي آيات با يكديگر است.
بنابراين پيشينيان مقاتلبن سليمان تماماً «راويان تفسير»بودهاند و اين تفسير مقاتلبن سليمان است كه اولين تفسير كاملآيات قرآن است همان طور كه اولين تفسير فني است كه هر آيه راتشريح و تبيين ميكند.
انشاءالله در مبحث بعدي اين نوشتار به بررسي آثار مقاتل درزمينة علوم قرآن و محتواي كتاب «الوجوه و النظائر فيالقرآن» ويخواهيم پرداخت.
1- تهذيب التهذيب: 10/284.
2- تهذيب الكمال في أسماءالرجال، المقدسي، جلد دهم، نقلاز كتاب «الاشباه و النظائر»، عبدالله شحاته، ص 13.
3- شحاته، عبداللّه؛ الاشباه و النظائر في القرآنالكريم، ص18.
4- الفهرست: 1/179، الاعلام: 8/206، معجم المؤمنين:12/317.
5- محمد ابوزهره: تاريخ مذاهب اسلامي، 145.
6- شهرستاني، الملل و النحل، ص 228.
7-الاشباه و النظائر في القرآنالكريم، ص 59-63.